Μορφολογία της ελιάς

H ελιά ανήκει στην οικογένεια Oleaceae το γένος που περιλαμβάνει 30 διαφορετικά είδη. Η Olea europea, το γνωστό μας είδος ελιάς είναι δέντρο αειθαλές που ζει πάρα πολλά χρόνια και το ύψος της φτάνει από 5-20 μέτρα!

Σήμερα στην χώρα μας υπάρχουν δύο ελιές υπεραιωνόβιες από το 500-600 Π.Χ και βρίσκονται στην Αθήνα, «η ελιά του Πλάτωνα» στην Ιερά Οδό (500 Π.Χ) και «η ελιά του Πεισίστρατου» στα Νέα Λιόσια (600 Π.Χ).

Η Ρίζα της ελιάς

Ρίζα ελιάς

Όταν τα δεντράκια είναι νεαρά μέχρι 3-4 ετών, το ριζικό τους σύστημα αναπτύσσεται κάθετα και σύντομα γίνεται θυσσανώδες (πολλά λεπτά ριζίδια). Το ριζικό σύστημα της ελιάς προέρχεται από τους γόγγρους (εξογκώματα) που δημιουργήθηκαν στον κορμό της ελιάς κοντά στην επιφάνεια του εδάφους.

Τα εξογκώματα αυτά είναι υπερπλασίες πλούσιες σε θρεπτικές ουσίες και φυτορμόνες και δεν είναι κάποια ασθένεια ή καρκίνωμα όπως θεωρούσαν παλαιότερα. Σε γόνιμα εδάφη μέσης σύστασης, το ριζικό σύστημα της ελιάς με την πάροδο του χρόνου αναπτύσσεται παράλληλα με τη βλάστηση, δηλαδή η προβολή της επιφάνειας των φύλλων του δένδρου συμπίπτει με την επιφάνεια-έκταση στην οποία έχει αναπτυχθεί το ριζικό σύστημα.

Το ριζικό της σύστημα είναι πολύ ανεπτυγμένο και ικανό να απλωθεί σε βάθος και πλάτος ακόμα και ανάμεσα σε πέτρες και βράχια, ανάλογα πάντα με τις εδαφολογικές συνθήκες.

  • Σε αργιλώδες έδαφος με ετήσιες βροχοπτώσεις 400mm, το ριζικό σύστημα της ελιάς είναι επιφανειακό με όριο τα 50-60εκ βάθος.
  • Σε φτωχό και άνυδρο έδαφος η ελιά αναπτύσσει δυνατό ριζικό σύστημα για να επιβιώσει.
  • Σε αμμώδες έδαφος οι ρίζες της ελιάς αναπτύσσονται σε βάθος και πλάτος με μεγάλη έκταση.
  • Σε βαρύ και ελάχιστα αεριζόμενο έδαφος το ριζικό σύστημα της ελιάς αναπτύσσεται κοντά στην επιφάνεια.

Σημαντικό να γνωρίζουμε ότι:
Το άργιλο-ασβεστώδες έδαφος με μία καλή ποσότητα οργανικής ουσίας είναι το ιδανικό έδαφος για την ελιά.
Επίσης τα στάσιμα ή λιμνάζοντα νερά είναι πολύ επικίνδυνα για το ριζικό της σύστημα, γι’ αυτό το λόγο είναι απαραίτητο το έδαφος να αποστραγγίζεται καλά.

Ο Κορμός της ελιάς

Κορμός

O Κορμός είναι λείος και πρασινωπός όταν το δεντράκι είναι νεαρό. Καθώς περνούν τα χρόνια γίνεται παχύς και γκρίζος, ρυτιδιάζει και εμφανίζονται οι γνωστοί σας πλέον γόγγροι ή αλλιώς σφαιροβλάστες (εξογκώματα) διαφόρου μεγέθους.

Το ξύλο είναι σκληρό, βαρύ και ευαίσθητο σε μυκητιάσεις όταν συμβαίνουν συχνές βροχοπτώσεις ή ομίχλες. Τα δένδρα υποφέρουν στο κατώτερο σημείο του κορμού (λαιμός) από διάφορες προσβολές μυκήτων και ξυλοφάγων εντόμων.

Σημειώνεται ότι, η ελιά δεν παρέχει τη δυνατότητα προσδιορισμού της ηλικίας της από την παρατήρηση εγκάρσιας τομής του κορμού όπως συμβαίνει σε αρκετά δένδρα και αυτό γιατί οι δακτύλιοι είναι ακανόνιστοι.

Δεν μπορεί να προσδιοριστεί η ηλικία της από τους κύκλους της τομής του κορμού, γιατί οι δακτύλιοι είναι ακανόνιστοι.

Ο Βλαστός της ελιάς

Βλαστός της ελιάς

Oι βλαστοί διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες, μακρά (1,9-2,2cm), κοντά (1,3-1,7cm) και πολύ κοντά (0,8-1cm) μεσογονάτια διαστήματα.

Μεσογονάτια διαστήματα είναι η απόσταση μεταξύ δύο σειρών φύλλων όπως στην εικόνα. Η ανάπτυξη των βλαστών γίνεται επάκρια και πλάγια.

  • Επάκρια ανάπτυξη είναι η κατά μήκος αύξηση του βλαστού, η οποία μερικές φορές ανθοφορεί αντί να βλασταίνει. Τότε λέμε ότι αναπτύσσεται όψιμα (δηλαδή ωριμάζει αργά) με αποτέλεσμα να σταματά η αύξηση του βλαστού.
  • Πλάγια ανάπτυξη, προέρχεται από την διόγκωση των ξυλοφόρων οφθαλμών που βρίσκονται ανά δύο στη μασχάλη των φύλλων.

Έχει παρατηρηθεί ότι οι μακρά μεσογονάτιοι βλαστοί είναι και οι πιο καρποφόροι.

Ο ετήσιος βλαστικός κύκλος της ελιάς

Ετήσιος κύκλος ανάπτυξης της ελιάς

Υπό ομαλές περιβαλλοντικές συνθήκες ο βλαστικός κύκλος της ελιάς περνά τις εξής φάσεις:

  1. Τη φθινοπωρινή βλάστηση
  2. Το λήθαργο του χειμώνα, όπου σταματά η αύξηση του βλαστού
  3. Την εαρινή φάση, όπου επιδρά το ψύχος του χειμώνα
  4. Τη διαφοροποίηση των οφθαλμών από τα μέσα του χειμώνα
  5. Την ανθοφορία
  6. Την αρχική ανάπτυξη των καρπών
  7. Τη σκλήρυνση του πυρήνα των καρπών
  8. Τη καλοκαιρινή αναστολή της αύξησης της βλάστησης

Η βλάστηση ευνοείται όταν η θερμοκρασία φτάσει στους 11οC και η καρποδέση περίπου στους 22οC. Στην Ελλάδα η βλάστηση αρχίζει περίπου στις αρχές Απριλίου και συνεχίζει μέχρι τα μέσα του Οκτώβρη.

Στην ελιά συμβαίνει ταυτόχρονα η βλαστική και η παραγωγική ανάπτυξη. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει ένας εσωτερικός ανταγωνισμός για θρεπτικές ουσίες που και οι δύο έχουν ανάγκη. Αποτέλεσμα αυτού είναι ο εκφυλισμός της ωοθήκης. Μετά την καρπόδεση η ανάπτυξη των καρπών αποτελεί το κύριο κέντρο συσσώρευσης των μεταβολιτών, που σημαίνει ότι σταδιακά σταματά η βλαστική ανάπτυξη μετά την ανθοφορία (μελέτη Villemur et al 1978). Η βλαστική ανάπτυξη η οποία λαμβάνει χώρα από την άνοιξη μέχρι το φθινόπωρο, με  κάποια αναστολή το καλοκαίρι, πρέπει να προηγείται ή να έπεται της ανθήσεως.

Στην χώρα μας, συγκεκριμένα σε περιοχές της Κρήτης η βλαστική ανάπτυξη έπεται της ανθήσεως, παρατηρήστε τα δικά σας δέντρα, πότε γίνεται η βλαστική τους ανάπτυξη, πριν ή μετά την άνθηση;

Τα Φύλλα της ελιάς

Κλωνάρι ελιάς

Τα φύλλα της ελιάς είναι στενόμακρα σαν λόγχες, λεπτά, αντίθετα σταυροειδώς διατεταγμένα (δύο σειρές φύλλων στην κάτοψή τους σχηματίζουν σταυρό). Έχουν χρώμα βαθύ πράσινο στην επάνω πλευρά και ανοικτό γκρίζο στην κάτω. Αλλάζουν σχήμα ανάλογα με την ποικιλία από στενόμακρα σε λογχοειδή.

Η ζωή τους διαρκεί 2-3 χρόνια και η πτώση τους συνήθως γίνεται την άνοιξη.

Η επάνω επιφάνεια καλύπτεται με χυτίνη ενώ η κάτω επιφάνεια φέρει τρίχες, σχήματος ομπρέλας που την προστατεύουν από αφυδάτωση και στομάτια ο αριθμός αυτών αλλάζει με την εκάστοτε ποικιλία.

Η ιδιαιτερότητα της κατασκευής των φύλλων της ελιάς της δίνει τη δυνατότητα να ευδοκιμεί σε ξηροθερμικές συνθήκες, έτσι μπορεί να φυλλορροήσει (πτώση φύλλων), να εμφανίσει συμπτώματα έντονου μαρασμού, να έχουμε πτώση του καρπού, αλλά το δένδρο να μην ξεραθεί.

Οι Οφθαλμοί της ελιάς

Οι οφθαλμοί είναι γυμνοί και διακρίνονται σε ξυλοφόρους και σε ανθοφόρους.

  • Αναπτύσσονται πλάγια και επάκρια στις μασχάλες των φύλλων
  • Όταν εκπτυχθούν (ξεδιπλωθούν) δίνουν βλάστηση
  • Αναπτύσσονται πλάγια στις μασχάλες των φύλλων και σπανίως επάκρια
  • Όταν εκπτυχθούν δίνουν μικρή βλάστηση και άνθη σε βοτρυώδη ταξιανθία (σχήμα τσαμπιού)

Σε κάθε μασχάλη φύλλων βρίσκονται δύο οφθαλμοί, ο ένας πάνω από τον άλλον. Ο κατώτερος είναι μεγαλύτερος σε μέγεθος και δίνει βλαστό ή παραμένει σε λήθαργο. Ο ανώτερος οφθαλμός είναι μικρότερος σε μέγεθος και μένει σε λήθαργο για 2-3 χρόνια. Από αυτό τον οφθαλμό θα προέλθουν βλαστοί με μακρά μεσογονάτια διαστήματα, όπου θα φέρουν και τη μεγαλύτερη ανθοφορία.

Εαρινοποίηση των οφθαλμών της ελιάς

Σχετικό με τη συμπεριφορά και εξέλιξη των οφθαλμών είναι το φαινόμενο της εαρινοποίησης ή αλλιώς διαφοροποίησης των οφθαλμών. Η εαρινοποίησης λαμβάνει χώρα 40-90 ημέρες πριν την ανθοφορία και προσδιορίζει το μέγεθος της καρποφορίας των ελαιόδεντρων. Δηλαδή τα δέντρα έχουν ανάγκη για μία περίοδο να δεχθούν την επίδραση του ψύχους κατά τους μήνες Δεκέμβριο – Φεβρουάριο με θερμοκρασίες από 9 έως 13ο C.

Οι επιτραπέζιες ελιές έχουν μεγαλύτερη ανάγκη από ψύχος σε σχέση με εκείνες που προορίζονται για λάδι.

Τα Άνθη της ελιάς

Άνθος της ελιάς

Τα άνθη της ελιάς είναι λευκά και σχηματίζουν ταξιανθίες που αποτελούνται από δέκα με σαράντα άνθη σε σχήμα τσαμπιού. Διακρίνονται σε τέλεια και ατελή.

Τα ατελή φυσικά δεν είναι δυνατόν να γονιμοποιηθούν. Η σχέση μεταξύ των τέλειων και ατελών ανθέων διαφοροποιείται ανάλογα με την ποικιλία, το μικροκλίμα και τη χρονιά που διανύει το ελαιόδεντρο. Το άνθος είναι ερμαφρόδιτο (φέρει άνθη αρσενικά και θηλυκά) έτσι το δέντρο αυτογονιμοποιείται.

Συνήθως όλες οι ποικιλίες έχουν 4 πέταλα λευκού χρώματος (εκτός από τις ποικιλίες Κολυμπάδα και Καρολιά που έχουν 5 πέταλα), δύο στήμονες, 1 ύπερο με την ωοθήκη.

Η ελιά δεν παράγει νέκταρ έτσι οι μέλισσες δεν μεταφέρουν τη γύρη και δεν βοηθούν στην γονιμοποίηση. Σε μερικές ποικιλίες η γονιμοποίηση γίνεται με την βοήθεια του ανέμου, που μπορεί να μεταφερθεί σε μεγάλες αποστάσεις.

Καλό είναι να έχετε στον ελαιώνα σας διαφορετικές ποικιλίες για να σιγουρέψετε την γονιμοποίηση.

Καθώς η ωοθήκη σταματά την ανάπτυξή της μόνο ένα 10% των ανθών φθάνει σε πλήρη ωρίμανση και καρπόδεση. Είναι σημαντικό να πετύχουμε το μέγιστο δυνατό αριθμό ταξιανθιών ανά ελαιόδεντρο. Σημαντικό ρόλο σε αυτό αποτελεί η θερμοκρασία του μικροκλίματος της περιοχής. Οι θερμοκρασίες που απαιτούνται κυμαίνονται μεταξύ 9-13ο C για περίπου 2,5 μήνες την περίοδο του χειμώνα.

Εξίσου σημαντικές παρατηρήσεις που καλό είναι να ληφθούν υπόψη είναι:

  1. Οι ελιές δεν πρέπει να σκιάζονται, χρειάζονται φως.
  2. Να παρατηρούμε την πτώση των φύλλων τους, όταν γίνεται πριν τον Φλεβάρη είναι σημάδι μη σχηματισμού ανθοταξιών.
  3. Η υγρασία του εδάφους την άνοιξη είναι σημαντική και απαραίτητη για την ανάπτυξη των ανθών και φυσικά της καρπόδεσης.

Όλες οι ποικιλίες απαιτούν χαμηλές θερμοκρασίες, όχι απότομες αλλαγές και όχι θερμούς χειμώνες. Οι μικρόκαρπες ποικιλίες κορωνέικη, βαλανολιά κ.ά. δεν έχουν μεγάλες απαιτήσεις σε ψύχος γι’ αυτό ευδοκιμούν και σε νοτιότερες περιοχές ενώ οι χονδρολιές έχουν μεγαλύτερες απαιτήσεις και ως εκ τούτου ευδοκιμούν και σε βορειότερες περιοχές.

Ο Καρπός της ελιάς

Καρποφορία της ελιάς

Οι καρποί της ελιάς έχουν διαφορετικές διαστάσεις και σχήματα ανάλογα με την ποικιλία. Κατά την πρόοδο της ωρίμανσης ο καρπός διαφοροποιείται, το χρώμα του από πράσινο γίνεται καφεκόκκινο και καταλήγει σε μαύρο (εξαίρεση αποτελεί η λευκόκαρπη ποικιλία). Στο εσωτερικό του έχει τον πυρήνα που είναι πολύ σκληρός και ο οποίος προστατεύει ένα μόνο σπέρμα.

Από την καρπόδεση μέχρι την ωρίμανση του καρπού απαιτείται χρονικό διάστημα έξι έως εφτά μηνών.

Φάσεις αύξησης του βάρους του καρπού:

  • 1η ταχεία  Ιούνιος – Ιούλιος
  • 2η βραδεία Αύγουστος – Σεπτέμβριος
  • 3η ταχεία Οκτώβριος

Ο καρπός αποτελείται από max 40% νερό, max 35% λάδι, max 40% στερεές ουσίες (πρωτεΐνες, ζάχαρα, ταννίνες κλπ.).

Οι ταννίνες είναι η αιτία της στυφής γεύσης του καρπού και όταν έλθουν σε επαφή με το σίδηρο δίνουν μελανό χρώμα (χρήση χλωριούχου σιδήρου σε ποσοστό 0,025% προκαλεί τεχνητό μαύρισμα της ελιάς).

Το ποσοστό του λαδιού στον καρπό της ελιάς αυξάνει κατά κανόνα προοδευτικά από τον Αύγουστο μέχρι και τον Ιανουάριο, εκτός από ορισμένες ποικιλίες και περιοχές που μπορεί μερικώς να παραταθεί. Το λάδι βρίσκεται στην ψίχα κατά 96% και το υπόλοιπο 4% στον πυρήνα (κουκούτσι).

Φάσεις ανάπτηξης καρπού της ελιάς

Η Σχινοκαρπία

Η Σχινοκαρπία είναι ένα είδος παρθενοκαρπίας κατά την οποία μερικοί καρποί γίνονται μικροί με υποτυπώδη πυρήνα αλλά χωρίς σπέρμα. Οι περισσότεροι από τους καρπούς αυτούς πέφτουν πρόωρα.

  • Σε σταυροεπικονιούμενες ποικιλίες έχουμε μικρό ποσοστό σχινοκαρπίας
  • Σε αυτεπικονιούμενες έχουμε μεγαλύτερο ποσοστό σχινοκαρπίας
  • Στα πολύ ζωηρά δένδρα έχουμε μεγαλύτερο ποσοστό σε σχέση με τις ανωτέρω δύο κατηγορίες.

Συχνά η σχινοκαρπία εμφανίζεται στην ποικιλία αμφίσσης η οποία μειώνεται όταν είναι δυνατή η σταυρεπικονίαση.

Οι επικονιάστριες ποικιλίες θα πρέπει να φυτεύονται σε μικρότερη από 30m απόσταση, από τη βασική ποικιλία. Μπορεί επίσης οι σειρές των δένδρων να εναλλάσσονται σειρά με σειρά με τις επικονιάστριες ή να έχουμε τέσσερις σειρές της βασικής και δύο σειρές της επικονιάστριας, ή τέλος 8 σειρές βασικής και μιας επικονιάστριας.

Η απόσταση μέχρι την οποία μπορεί να μεταφερθεί η γύρη εκτιμάται στα 500 μ.

Η καρπόδεση 

Γενικότερα η καρπόδεση επηρεάζεται σοβαρά από:

  1. τη θερμοκρασία (με αποκλίσεις από περιοχή σε περιοχή)
  2. την έλλειψη νερού και θρεπτικών στοιχείων
  3. τους παγετούς
  4. ξηρούς και ζεστούς ανέμους
  5. βροχή και ομίχλη
  6. εντομολογικές προσβολές

Οι περισσότεροι από τους παραπάνω παράγοντες επηρεάζουν σοβαρά την ανάπτυξη του γυρεοσωλήνα με αποτέλεσμα να προκαλούν τη στειρότητα του άνθους. Προβληματικά χωράφια για καρποφορία είναι αυτά που έχουν μειωμένη ηλιοφάνεια, υψηλό ποσοστό υγρασίας και με περιορισμένες δυνατότητες αερισμού.

Μετά την καρπόδεση ακολουθούν οι φάσεις ανάπτυξης και της αύξησης του βάρους του καρπού και τέλος η ελαιογένεση (πότε δημιουργείται το λάδι στον καρπό).

Οι φάσεις ελαιογένεσης για την κορωνέικη ποικιλία είναι οι εξής:

  • 1η φάση μέχρι τέλους Αυγούστου σε ποσοστό 13,5%
  • 2η φάση περί το τέλος Οκτωβρίου και αρχές Νοεμβρίου σε ποσοστό 23,5%
  • 3η φάση περί το τέλος Νοεμβρίου και αρχές Δεκεμβρίου σε ποσοστό 28%
  • 4η φάση στις αρχές Ιανουαρίου σε ποσοστό 31% 

Συμπέρασμα στις αρχές του Γενάρη έχει ολοκληρωθεί το 96% της συνολικής ποσότητας λαδιού σε κάθε καρπό. Είναι σημαντικό από τα στοιχεία αυτά να επιλέξουμε το σωστό χρόνο συγκομιδής επειδή αυτός συντελείται μία και μόνο φορά.

Στους αρδευόμενους ελαιώνες το μαύρο χρώμα στον καρπό αποτελεί αξιόπιστο κριτήριο συγκομιδής ενώ στους μη αρδευόμενους όχι.

Ένα ενήλικο δέντρο που καλλιεργείται παραδοσιακά μπορεί να παράγει από 20-30 Kg καρπό το χρόνο.